نمودار استخوان ماهی (Fishbone) یا نمودار علت و معلول چیست؟ چگونه رسم می شود؟

این تصویر دید کلی از نمودار استخوان ماهی و جایگاه علت‌ها و معلول‌ها به شما می‌دهد.

چرا به آن نمودار ایشیکاوا می‌گویند؟

دکتر ایشیکاوا در سال ۱۹۴۳ برای اولین بار مفهوم نمودار استخوان ماهی را به کارکنان کارخانه کاوازاکی آموزش داد که چگونه می‌توان عوامل مختلف در ایجاد یک مسئله را تجزیه و تحلیل کرد و ارتباط آن ها با یکدیگر را بررسی کرد. از همین رو به آن نمودار ایشیکاوا نیز گفته می‌شود.

چه زمانی از نمودار استخوان ماهی استفاده کنیم؟

تکنیک حل مسئله استخوان ماهی می‌تواند در موارد زیر مورد استفاده قرار گیرد:

• شناسایی دلایل احتمالی یک مشکل
• جلوگیری از تکرار مجدد مشکلات
• توسعه محصولات/ افزایش خروجی‌ها
• اطمینان از هم راستایی اصلاحات در جهت حل مسئله

مزایا و معایب نمودار استخوان ماهی

استفاده از نمودار استخوان ماهی (Fishbone) یا نمودار علت و معلول در تعیین و شناسایی علل ریشه‌ای مسئله برای گروهی که آن را به کار می‌برند مزایایی دارد:

۱- اینکه بتوانیم مشکل پیش آمده را روی کاغذ بیاوریم و به صورت نموداری علت‌های بروز آن را دسته بندی کنیم قطعا باعث می‌شود بتوانیم با تمرکز بیشتری به حل مسئله فکر کنیم و هوشمندانه تر موضوع را بازبینی کنیم.

۲- نکته مهم این است که برای بررسی یک مسئله می‌بایست آن را به صورت کلی مورد بررسی قرار داد و آن را محدود نکرد و تکنیک نمودار استخوان ماهی دقیقا این امکان را مهیا می‌کند.

۳- اگر فرد یا گروه از این تکنیک استفاده کند می‌تواند به تمام اجزای مسئله اشراف داشته باشد و با آگاهی بیشتر تصمیم گیری کند.

۴- مزیت اصلی این تکنیک این است که می‌توانیم روابط بین علل را به شکل گرافیکی نمایش دهیم و این به درک مسئله و یافتن علت‌های بروز آن کمک شایانی می کند.

۵- با توجه به اینکه فرد سعی در تجزیه و تحلیل مسئله می‌کند باعث تشویق و بروز خلاقیت وی می‌شود.

۶- به علت نمایش یک تصویر کلی از مسئله، به راحتی می‌توانیم با در نظر گرفتن اولویت های منطقی، شروع به حل مسئله کنیم.

معایب روش استخوان ماهی نیز به شرح ذیل می‌باشند:

۱- این روش مبتنی بر روابط علت و معلولی نمی‌باشد.

۲- شناسایی علت‌ها به شدت تحت تاثیر نظرات اعضای تیم می‌باشد.

۳- زمانیکه یک یا چند نفر از اعضای تیم جایگاه سازمانی بالایی داشته باشند و دیگر اعضا تحت تأثیر آن‌ها قرار بگیرند تبعات منفی بیشتری دارد.

كاربرد نمودار استخوان ماهی

به طور خلاصه، كاربردهای نمودار استخوان ماهی را مي‌توان به صورت زیر دسته‌بندي كرد:

۱- زمانی‌که علل بروز مشكل واضح نيست اين نمودار ابزار مفيدي براي شناسايي علل بالقوه است.

۲- ابزاری است که با استفاده از آن به راحتی می توان ارتباط بين عوامل مورد مطالعه در يك فرايند را مشاهده کرد.

۳- این تکنیک در جلسات طوفان فكری بسیار پرکاربرد است؛

۴- همچنین اين نمودار در اجراي طرح کایزن (KAIZEN) براي كشف علت‌های ايجاد مشكل بسیار مفید می‌باشد.

رسم نمودار استخوان ماهی چگونه است؟

روش انجام تکنیک نمودار استخوان ماهی بسیار ساده است؛ در این قسمت با تشریح مرحله به مرحله یاد می‌گیریم که چگونه نمودار استخوان ماهی را رسم کنیم؟

مرحله اول: تعیین مشکل/ عیب یا نقص

مانند موارد زیر:

– كيفيت: تعداد محصولات معيوب، عيوب محصولات، تعداد اشتباهات، اندازه محصول، وزن، ضخامت و ….

– هزينه: مصرف برق، آب، گـاز، مواد اوليه، دوباره كاري، انبار، گارانتي و ….

– كارآيي: زمان بازرسي، ساعت كار، زمان تعميرات و…

– ايمني: تكرار حوادث و ….

– روحيه: غيبت كاركنان، وجدان كاري، تعهدكاري، تخصص، مشاركت در كار و ….

– زمان تحويل: بارگيري، بسته بندي، كالاهاي برگشتي و ….

توجه کنید که در اولین مرحله رسم، مسئله درون مستطیلی درج می شود.

مرحله دوم: رسم استخوان پشت

يك محور باريك و بلند از چپ به راست به طرف مستطيل مرحله اول رسم كنيد.

مرحله سوم: رسم استخوان‌های بزرگ

علت‌ها و فاكتورهاي اصلی روی استخوان‌های بزرگ ثبت می‌شوند كه می‌توان آن‌ها را به صورت زير طبقه‌بندي كرد. در بسیاری از موارد باتوجه به نوع مشكل از تركيبـــي از تكنيك‌هاي اشاره شده استفاده می‌شود اما لازم نیست حتما از همین شش حوزه استفاده کنید و این‌ها فقط چند پیشنهاد هستند.

– تكنيك ۴M در Fish bone

این تکنیک شامل موارد زیر است:

الف – عوامل مربوط به انسان‌ها (Man)

ب – عوامل ماشينی  (Machine)

ج – عوامل مربوط به مواد اوليه (Material)

د – عوامل مربوط به روش كار (Method)

– تكنيك۴P

این تکنیک شامل موارد زیر است:

الف – عوامل مكانی (Physical Location)

ب – عوامل سيستمی و برنامه ها (Plan)

ج – عوامل انسانی – كاركنان (People)

د – عوامل سياستگذاری و خط مشي سازمان (Policies)

تكنيك ۴S

این تکنیک شامل موارد زیر است:

الف – محيط  (Surrounding)

ب – تامين كننده، تهيه كننده (Supplier)

ج – سيستم (System)

د – مهارت‌ها (Skill)

استخوان‌های بزرگ نمودار استخوان ماهی را به صورت پيكان مورب از سمت چپ شكل به طرف استخوان پشت رسم كنيد، هريک از استخوان‌هاي بزرگ معرف يك دسته از علت‌ها هستند.

رسم استخوان های بزرگ نمودار اسخوان ماهی

مرحله چهارم: شناسایی عوامل موثر و جزئی‌تر

پس از اینکه علت‌ها و فاكتورهای اصلي تعیین شدند، عامل‌های موثر و جزئی‌تر شناسایی می‌شوند.

براي اين كار استخوان بزرگ را به استخوان‌هاي متوسط و استخوان متوسط را مجدداً به استخوان‌هاي كوچك و به همين ترتيب به استخوان‌هـــاي مویی تقسيم‌بندي مي‌كنيم. استخوان‌های متوسط، كوچک و مويی معرف سلسله مراتب علت‌های موثر در بروز مشکل هستند.

شکست علت‌ها را تا چه سطحی ادامه دهیم؟

• زمانی‌که به سطحی از علت‌ها برسيم كه بتوانیم مستقيماً جهت رفع آن‌ها راه حل را اجرا کنیم.
• زمانی‌که علت‌های ريشه‌ای در دو يا چند استخوان مویی از زير استخوان متوسط تكرار شوند.

مرحله پنجم: بررسی مجدد

برای اطمینان از اینکه هيچ عاملی فراموش نشده باشد، علت‌ها را مجددا مورد بررسي قرار می‌دهیم.

مرحله ششم: انتخاب موثرترین علت‌ها

موثرترين و مهمترين «علت» يا «علت‌ها» را از ميان ساير عوامل انتخاب كرده و آن را در يك شكل بيضي قرار دهيد تا نسبت به ساير علت‌ ها مشخص شود.

مرحله هفتم: ثبت اطلاعات شناسنامه‌ای نمودار

در گام آخر به نمودارمان هویت می‌بخشیم و اطلاعات شناسنامه‌ای نمودار شامل عنوان، شماره، تاريخ، مكان و نام شخص يا گروه تهيه كننده را ثبت می‌کنیم.

انتخاب روش تجزيه و تحليل براي رسم نمودار ایشیکاوا

تکنیک‌هایی وجود دارد که بتوان به تجزیه و تحلیل مشکل در رسم نمودار استخوان ماهی پرداخت. ما در اینجا روش طوفان فكري (BRAIN STORMING) را پیشنهاد می‌کنیم.

جلسه طوفان فكري با حضور كارشناسان قسمت‌هاي مختلف و افرادی كه بالقوه با آن مشكل ارتباط دارند، تشکیل می‌گردد.

یک نفر نیز به عنوان رهبر، جلسه طوفان فكری را هدايت می‌كند و كار رسم نمودار را به عهده می گیرد. در چنين جلسه اي موضوع يا مشكل باید از قبل تعيين شده باشد و هدف فعال كردن ذهن هر یک از اعضای گروه در جهت ارائه راه حل برای مشكلات يا ارائه پيشنهاد برای بهبود كار است.

در اين روش توجه به نكات زير ضروری است:

– در جلسات طوفان فکری هیچ‌کس نباید از ایده‌ای انتقاد یا آن را تشویق کند.

– ایده‌های خود را به صورت خلاصه بیان کنید تا تخیل دیگر افراد نیز فعال شود.

– از ایده‌های غیر معمول استقبال کنید.

– نقطه نظرات باید در معرض دید همه شرکت کنندگان قرار گیرد. بهتر است آن را روی تابلو بنویسید.

– همه افراد در جلسه بايد بر روي طرح موضوع يا مشكل تعيين شده، اتفاق نظر داشته باشند؛

– سعی کنید علت‌های کشف شده را به صورت دسته‌بندی شده ثبت کنید.

– بـراي تعيين سلسله مراتب علت‌ها از تكنيك “WHY 5” يا چرا؟ چرا؟ استفاده شود؛

– علت‌ها را به ترتيب درجه نزديكي در ايجاد مسئله بر روي استخوان‌های بزرگ، متوسط، كوچك، مویی و… نمودار استخوان ماهی نمايش دهيد.

– علت‌هاي احتمالي موثر در بروز مشكل را براي درك كامل مسئله مورد بررسي قرار دهيد تا هيچ علتي فراموش نشده باشد.

– آن دسته از علت‌هايی كه به نظر مي‌رسد تاثيرات بيشتری روی معلول دارند از بقيه متمايز كنيد و به جمع آوری اطلاعات بیشتری در مورد آن‌ها بپردازید.

– علت‌های واقعی را براساس مستندات واقعي و مدارك صحيح و دقيق شناسايي كنيد؛

– تحقيق كنيد كه آيا بين هريک از علت‌ها و معلول‌ها همبستگي وجود دارد؟ به بررسي رابطه بين علت‌ها نيز بپردازيد؛

مثال نمودار استخوان ماهی

مسئله: فرض کنید می‌خواهیم مسئله عدم رضایت شغلی کارکنان را ریشه‌یابی کنیم، ابتدا فاکتورهای اصلی موثر بر عدم رضایت شغلی را بررسی و آن ها را به چند گروه اصلی مشخص تقسیم بندی می‌کنیم که در اینجا عوامل :سازمانی، محیط، ماهیت کار و عوامل فردی در نظر گرفته شده‌اند.

پس از این مرحله، عوامل فرعی (یک سطح پایین تر) شناسایی و تیغه‌های ماهی ترسیم می‌شوند.

به عنوان نمونه در خصوص فاکتور سازمان می‌توان به علت‌های عدم تعریف مسیر شغلی کارکنان، عدم وجود نظام حقوق و دستمزد و ارزیابی نامطلوب کارکنان اشاره کرد. بدین ترتیب برای سایر عوامل نیز زیر مجموعه‌های مربوطه را تکمیل و سپس به سراغ سطوح پایین‌تر می‌رویم.

مثالی از نمودار استخوان ماهی برای مسئله عدم رضایت شغلی کارکنان

نرم افزار رسم نمودار استخوان ماهی

استفاده از تکنیک استخوان ماهی می‌تواند از ساده‌ترین ابزار مانند کاغذ و قلم بهره بگیرد، اما برای راحتی کار می‌توانید از نرم‌افزارهای مختلفی استفاده کنید. نرم‌افزارهای مدیریتی آفیس از جمله Visio گزینه‌ خوبی برای رسم نمودار فیش بون است.

همچنین نرم افزارهايي نیز براي طراحي نقشه هاي ذهني مبتني بر اين تکنيک، طراحي و توليد شده که عبارتند از:

Mind Mapping

 MindMeister

Mind Manager FreeMind

xmind

جمع‌بندی

در نهایت می‌توان چنین جمع بندی کرد که تکنیک حل مسئله استخوان ماهی یکی از معروف‌ترین و پرکاربردترین تکنیک‌های پاسخ به سؤال در ریشه‌یابی مسائل و مشکلات است. شما نیز به عنوان تیم پروژه زمانیکه قرار است علل یک مشکل را ریشه‌یابی کنید می توانید از نمودار استخوان ماهی استفاده کنید و از مزایای آن بهره مند شوید.